Bura dekolonizacije - Aleksa Nikolić

Iako se dekolonizacija u drugoj polovini XX veka na svim kontinentima odigrala relativno brzo, njena priprema počela je mnogo ranije, između ostalog, i na ostrvima Karipskog arhipelaga. Otpor kolonizaciji nije bio samo oružani i politički, već i kulturni. Dvadesetovekovne dekolonijalne borbe baštinile su dugu tradiciju – od oružane revolucije na Haitiju (1804) i borbе za nezavisnost u Južnoj Americi (1830), do umetničkog pokreta Harlemske renesanse u Njujorku i književnog pokreta crnaštva (fr. Négritude) u Parizu. Neizostavni deo te baštine svakako je i delo Emea Sezera (1913–2008), frankofonog književnika, poreklom sa karipskog ostrva Martinik i jednog od trojice osnivača Pokreta crnaštva, uz Leopolda Sedara Sengora i Leona Gontrana Damasa.

Nakon srednjoškolskog obrazovanja na Martiniku, Eme Sezer stiže u Pariz kao stipendista Vlade Francuske i budući student književnosti. Već 1934. godine, sa drugim karipskim i afričkim frankofonim studentima, osniva časopis „Crni student“ (fr. L’étudiant noir), gde se prvi put spominje koncept crnaštva kao umetničke revitalizacije afričkog identiteta. Prva verzija Sezerovog najznačajnijeg dela, prozno-poetske poeme „Beležnica povratka u zavičaj“, pojavljuje se 1939. godine, a Andre Breton odmah postaje njen veliki pobornik, zajedno sa Žan-Polom Sartrom. U jeku Drugog svetskog rata, engleski prevod poeme izlazi u Njujorku, a potpisuje ga Ivan Gol, jedan od najznačajnijih saradnika jugoslovenskih zenitista. Zahvaljujući velikoj internacionalnoj mreži nadrealističkog pokreta, Sezerova poezija čita se i van Evrope, a predgovor drugom francuskom izdanju potpisuje jugoslovenski romanista sa zagrebačkog univerziteta i Sezerov bliski prijatelj, Petar Guberina. Nakon rata, Sezer se vraća u Pariz, gde postaje poslanik Francuske komunističke partije u francuskom parlamentu, a nakon istupanja iz partije ostaje u parlamentu kao predstavnik martinikanske prekomorske teritorije, sve do 1993. godine. U tom periodu, u njegovom pisanju se vidi jasno odstupanje od nadrealizma u poeziji i posvećenost dramskoj formi. Šezdesetih godina nastaju njegove najznačajnije drame: „Tragedija kralja Kristofa“ (fr. La Tragédie du roi Christophe), „Sezona u Kongu“ (fr. Une Saison au Congo) i „Bura“. Nakon dramske dekade, uslediće Sezerova poslednja zbirka poezije „ja, vlat laminarije“ (fr. moi, laminaire) i njegovo definitivno povlačenje na Martinik, sredinom devedesetih godina.

Kod Sezera, poetska potraga za sopstvenim crnačkim identitetom, obezvređenim i potisnutim tokom evropske kolonizacije, u tesnoj je vezi sa željom da se identitet i identitetske razlike uopšte prevaziđu. Zbog toga njegovo delo pokušava da pomiri nativističku revitalizaciju afričkog nasleđa, s jedne strane, sa progresivnom vizijom jednog novog dekolonijalnog humanizma, s druge. U težnji da kroz svoju književnost pomiri te partikularističke i univerzalističke tendencije, on inovatorski i provokativno spaja sumornu realnost kolonijalnog života sa poetikom francuskog nadrealizma, kao što nasleđeni kosmopolitizam harlemske renesanse miri sa kulturnim specifičnostima zaboravljenih afričkih i karipskih tradicija. Mireći sve te elemente kroz svoju poeziju, drame i eseje, on je ostao beskompromisni i lucidni kritičar kolonijalnog projekta koji zadire ne samo u političke i ekonomske mehanizme kolonijalnog ugnjetavanja, već i u teskobu i agoniju kroz koju prolazi pojedinac, suočen sa kolonijalnom represijom. Otkrivajući intimne i psihološke ožiljke kolonijalizma, on neizbežno otkriva i kulturnu dimenziju te represije, čime inspiriše čitav niz potonjih prevodilaca i teoretičara postkolonijalnih studija, poput Homija Babe, Gajatri Čakravorti Spivak i Edvarda Saida.

Značajnu ulogu u kritici i razvijanju Sezerovih ideja imao je njegov gimnazijski učenik sa Martinika, Franc Fanon, jedan od najprovokativnijih antikolonijalnih mislilaca. Iako je Sezerovo i Fanonovo delo obeleženo istom tenzijom između partikularizma i univerzalizma, ona se drugačije manifestovala u njihovim delima. Univerzalistički elementi kod Sezera kulminiraju u ranijoj fazi njegovog stvaralaštva, naročito u čuvenoj „Raspravi o kolonijalizmu“ (1950). Nakon posleratnog razočaranja u staljinizam i odluke Komunističke partije Francuske da ne podrži Alžirski rat za nezavisnost, Sezer se vidno okreće partikularizmu, ubeđen da su identitetska i kulturna pitanja ključna za uspešno oslobađanje od svih vidova kolonijalne represije, kako političke i ekonomske obespravljenosti, tako i rasizma. Franc Fanon, ideološki gledano, prešao je obrnut put. Nakon učešća u Alžirskom ratu za oslobođenje, Fanon je svoje početne psihijatrijske i kulturološke analize efekata kolonijalizma zamenio marksističkom analizom antikolonijalne revolucije, verujući da je dokidanje svakog vida kolonijalne represije nemoguće bez dokidanja globalne kapitalističke represije. Provokativnost i aktuelnost Sezerove i Fanonove misli proizilaze iz njihovih pokušaja da mišljenje kroz pojam identiteta, pomire sa vizijom novog sveta, koja se artikuliše i gradi na nekom istinski univerzalnom pojmu.

Pored činjenice da je stekao status klasika frankofone književnosti i da je sahranjen u pariskom Panteonu, u prilog značaju i aktuelnosti njegovog dela govori i to što se savremena dekolonijalna teorija i dalje inspiriše njegovim idejama. Na primer, koncept „kolonijalnosti bivstvovanja“ (eng. coloniality of being), razvijen u teorijama Silvie Vinter i Valtera Minjola, objašnjava uspostavljanje ontološke inferiornosti kolonizovanog subjekta u kolonijalnom poretku, a upravo taj nametnuti osećaj inferiornosti progovara kroz celokupno Sezerovo delo. Svest njegovog lirskog subjekta i njegovih dramskih lica pokušava da se izbori sa tim osećajem i prevaziđe ga, oslanjajući se kako na pretkolonijalne kulturne vrednosti, tako i na poetske vizije revolucionarnog novog humanizma.

Uprkos njegovoj političkoj, književnoj i ličnoj bliskosti sa jugoslovenskim kontekstom, Sezerovo delo smo do skoro imali dostupno samo u sporadičnim i rasutim prevodima odlomaka i izabranih stihova: od prevoda u novosadskim „Poljima“ i zagrebačkim „Krugovima“, preko stihova uvrštenih u šire izbore frankofone poezije, pa sve do dva izbora poezije u potpunosti posvećena Sezeru, koje su sačinili Božo Kukolja[1] i Radomir Subotić[2], donevši u svojim prepevima Sezerovu ranu poeziju iz nadrealističke faze. Ipak, stvari su se promenile u proteklih nekoliko godina. „Beležnicu povratka u zavičaj“ dobili smo, skoro osam decenija nakon objavljivanja originala, u nagrađenom prevodu Vande Mikšić[3], dok Sezerovu „Raspravu o kolonijalizmu“ od skoro imamo u prevodu Slavice Miletić[4]. Ovaj prevod „Bure“ nadovezuje se na tu tradiciju i približava domaćoj publici još jedan značajni segment Sezerovog stvaralaštva – njegov dramski opus.

To ponovno otkrivanje Emea Sezera možda je znak težnje da se ponovo misli globalno, jer se ta sklonost izgubila sa odmicanjem od jugoslovenskog nasleđa i sa poplavom lokalnog i nacionalnog mišljenja. Eme Sezer, ne samo da je pisao i mislio globalno, već je to činio iz perspektive globalnih alternativa današnjoj kapitalističkoj globalizaciji. Zato je njegov glas i dalje svež, pogotovo na našim kulturnim prostorima.

„Bura“ je najpoznatija drama Sezerovog dramskog opusa, anjenoj širokoj recepcijidoprineo je i provokativni intertekstualni odnos prema istoimenoj Šekspirovoj drami iz 1611. godine. Književni postupak „aproprijacije“ (eng. rewriting) nije isključivo vezan za postkolonijalni pristup književnosti. Kao jedan vid odnosa prema književnom kanonu, ovaj postupak povezan je sa razvojem kritičkih teorija poput psihoanalize, marksizma, feminizma ili postkolonijalizma. Ove teorije podrazumevaju da društvena stvarnost, a samim tim i književnost, nisu polja proste očiglednosti, razumljiva sama po sebi, već da je neophodna kritička perspektiva kako bi se uvidela stvarna priroda specifičnih odnosa unutar njih. Zato, kada se jedan književni klasik ponovo iščitava ili ispisuje, to podrazumeva da se u predložak unosi nova, kritička perspektiva koja otkriva ono što u njemu do tada nije bilo vidljivo. U tom smislu, ponovno ispisano delo nije napad na predložak, već promišljeno intertekstualno oslanjanje, s ciljem da se u predložak utka još jedna moguća, drugačija perspektiva. Književnost, uostalom, i jeste prostor preispitivanja i osvajanja perspektiva.

Bez obzira što je Eme Sezer tek preteča postkolonijalne teorije, ova drama nesumnjivo jeste aproprijacija Šekspirove drame iz postkolonijalne perspektive. Iako Šekspirova „Bura“ nije drama o kolonizaciji, i nije moguće istorijski i geografski precizno situirati njenu radnju, jasno je da su u njoj prisutni svi elementi kolonijalnog sveta – od egzotičnog imaginarija do robovlasništva. U svojoj verziji „Bure“, Sezer stavlja fokus upravo na te elemente, kako bi probleme kolonijalnog poretka izneo u prvi plan. On zato radnji svoje drame daje jasne istorijske i geografske koordinate, pa zahvaljujući suptilno naznačenim događajima i karipskim prirodnim realitetima postaje jasno da se radnja odvija na karipskom ostrvu tokom kolonijalnog perioda.

Zadržavajući sva dramska lica iz Šekspirove drame, kao i osnovni zaplet koji počinje brodolomom, Sezerova „Bura“ uglavnom prati dramsku radnju koja postoji u renesansnom predlošku. Dakle, sve je tu: od osvetničkog brodoloma i beznadežnog lutanja kraljevske svite po pustom ostrvu, pa do Ferdinandove i Mirandine romanse i grotesknih epizoda sa mornarima. Međutim, sve je u funkciji kolonijalnog poretka, pa čak i ljubav. U novoj „Buri“ ne radi se više o mudrom i milosrdnom Prosperu, renesansnom vladaru koji u svojoj mudrosti i magijskoj veštini iskupljuje pohlepu svojih sunarodnika i odriče se svojih moći, već o Prosperu čija mudrost ide ruku pod ruku sa krajnjim oportunizmom, i čije je milosrđe krajnje selektivno. To nije Prospero poetskih i metafizičkih refleksija koji konstatuje da smo sazdani „od stvari od koje se prave snovi, i naš kratki život okružen je snom“ (po prevodu B. Živojinovića), već Prospero koji je opsednut svojom moći, koje se ni po koju cenu neće odreći: „Avaj! Sve će proći jednog dana kao pena, kao oblak beli, kao svet! I čemu onda moć kad ne mogu da savladam svoj nemir.“ Jednom rečju, Prospero je kolonijalni osvajač. Njegov sukob sa Kalibanom je, u Sezerovoj verziji, mnogo produbljeniji i dobija središnje mesto. Ne svodi se samo na nepravednu podelu rada ili teritorije, već podrazumeva i negiranje Kalibanove čovečnosti. U boju Kalibanove kože, u njegov jezik i njegove obrasce ponašanja, Prospero upisuje necivilizovanost. To je tipično kolonijalni proces proizvodnje (negativne) drugosti, kojim se stvara alibi za kolonijalnu misiju „civilizovanja“. Zadatak dekolonizacije dolazi kao reakcija. Tako od sporednog i grotesknog Šekspirovog Kalibana dobijamo nezaobilaznog i visprenog Sezerovog Kalibana, centralnu figuru antikolonijalnog otpora. Taj novi Kaliban odbija i sopstveno ime, jer mu ga je dodelio upravo Prospero. Postkolonijalna teorija smatra da moć imenovanja i definisanja sveta, sa sobom donosi i moć upravljanja njime. Tako je Evropa „otkrila“ i imenovala ostatak sveta. Rob takvog sveta, Sezerov Kaliban, traži da ga Prospero oslovljava sa „X“. Pored očigledne reference na afro-američkog aktivistu Malkoma X-a, aluzivnost tog imena je dvostruka: sugeriše tragično brisanje istorije i identiteta kolonizovanih naroda tokom kolonizacije, ali i (revolucionarni) potencijal da se iz izbrisanog stvori nešto potpuno novo i univerzalnije. Sezerov Kaliban veruje da je posedovanje svesti o sopstvenom identitetu već dovoljno za uspešno artikulisanje antikolonijalnog otpora, nezavisno od promene političkih ili ekonomskih odnosa. Kraj drame jasno sugeriše da se nijedno oružje neće ispostaviti dovoljnim da dokine moć kolonizatora, ali će probuđena svest o sopstvenom identitetu i istorijskoj poziciji, doneti promenu u budućnosti. Danas, svet zaista jeste (formalno politički) dekolonijalizovan, ali neokolonijalna stvarnost na kapitalističkim periferijama nas tera da se zapitamo da li je ta nova kulturna i identitetska svest uspela da dovede do suštinske promene. Zato su Sezerove dileme i dalje aktuelne, još uvek glasne i žive u njegovoj „Buri“.

U njoj se jezički registri mešaju i obrću, ne samo od lica do lica, već i unutar njih samih. Kalibanov revolt jezički se artikuliše kao ubojita retorička lucidnost, ali i kao šeretsko vređanje. Kada su mu pozicije moći uzurpirane, Prospero svoju retorsku sofisticiranost i manipulativnost ne uspeva da sačuva od izliva sopstvenog besa i prizemnih uvreda. To je jedan od Sezerovih zaokreta: modernistička dramska lica koja u sebi nose čitavu lepezu jezičkih registara i kod kojih inverzija jezičkog registra nije, kao kod Šekspira, rezervisana samo za epizode bufonerija, već je sastavni deo njihove (nemonolitne) ličnosti. Kalibanovo spretno baratanje jezikom kolonizatora je bitan činilac njegovog otpora, baš kao što je to slučaj sa samim Sezerom i angažovanošću njegovog frankofonog književnog opusa.

Prateći pobunjene glasove u drami, zanimljivo je da dvojica robova, Kaliban i Arijel, svojim glasovima unose snažnu lirsku dimenziju u dramu. Njihov domorodački glas, u borbi protiv kolonijalnog, pragmatičnog i racionalističkog uma, često dobija lirski, animistički kvalitet. Oni su „pesnici“, nasuprot osvajačima. Ipak, njihove pesme nisu sasvim iste. Odnos Kalibana i Arijela, u kojima su otelotvorena dva principa antikolonijalne borbe, važan je za dinamiku drame. Kalibanov cilj nije postizanje primirja sa Prosperom, već osvajanje slobode. Jedino pravedno rešenje za njega je oslobađanje ostrva od kolonizatora i sloboda da se život ustroji po sopstvenim merilima. S druge strane, Arijelova vizija novog sveta uključuje i Prospera, čiji je odnos prema svetu moguće promeniti i sa njim graditi egalitarniji i novi.

ARIJEL: Dovodiš me do očaja. Često zanosno sanjam kako ćemo jednog dana Prospero, ti i ja, udružena braća, uzeti da izgradimo jedan čudesan svet gde će svako od nas doprineti svojim kvalitetima: strpljenjem, vitalnošću, ljubavlju, htenjem takođe, i strogošću, ne računajući tu onih par dašaka snova bez kojih bi čovečanstvo iščezlo gušeći se.

KALIBAN: Ništa ti nisi shvatio o Prosperu. On nije tip za saradnju. To ti je lik koji sebe potvrđuje gazeći druge. Gazitelj, meljač, on je od te sorte! A ti pričaš o bratstvu!

Takav odnos Kalibana i Arijela neodoljivo podseća na Sezerov odnos sa njegovim bliskim prijateljem i pesnikom, jednim od osnivača Pokreta crnaštva, Leopoldom Sengorom. Iako je njihov krajnji cilj konačno dokidanje kolonijalizma, njihovi pristupi se razlikuju. Dok se u Kalibanovoj radikalnosti i britkosti prepoznaje radikalnost Sezerovog stila i stava, u Arijelovoj pomirljivosti i viziji, prepoznaju se Sengorove ideje o kulturnom mešanju (fr. métissage) i civilizaciji univerzalnog (fr. civilisation de l’universel).

Jedna od bitnih spona između Kalibanovog i Arijelovog antikolonijalizma je njihov odnos prema prirodi, jer je i ona – a to ova drama dobro pokazuje – predmet kolonizacije. Ona traži oslobađanje i učestvuje u njemu. U domorodačkom odnosu prema prirodi očigledna je animistička povezanost sa njom. Priroda se u tom odnosu zaista prepoznaje kao oblik života, i spašena je od svođenja na čistu materiju. Takav odnos je najbolje izražen u Arijelovim lirskim epizodama o prirodi, koje idu od retoričke blistavosti, do proročkog zanosa. Ako bi Arijelova veza sa njom mogla da se nazove lirskom i idiličnom, onda bi Kalibanova povezanost sa prirodom bila „epska“. U drami kroz njega progovara mračna strana prirode, koja je, u svojoj rušilačkoj snazi, suprotstavljena civilizaciji, ali nije nužno destruktivna, jer otvara priliku za stvaranje novog. S druge strane, kroz Prospera progovara – kako to Kaliban tvrdi – „anti-Priroda“, odnosno kolonijalni i racionalistički um koji u prirodi ne prepoznaje ništa sem korisnog sredstva podložnog kontroli. Sezerovo izjednačavanje prirode sa poezijom, nasuprot svemu instrumentalnom i racionalnom, ima romantičarski prizvuk, ali ako domoroce odlikuju isključivo prirodnost i poetičnost, a evropskog kolonizatora samo instrumentalnost i racionalnost, onda je to već zamka esencijalizma i egzotizma. Cilj dekolonizacije jeste da razbije tu lažnu binarnu perspektivu, a ne da je učvrsti, zahtevajući razne formalne ravnopravnosti. Iako se čini da je Sezer ponekad na ivici te esencijalističke provalije, treba podsetiti da robovi u ovoj drami nisu „pesnici“ po usudu ili rasnim predispozicijama, već po smišljenoj strategiji, jer je jezik poezije jedini mogući otpor u svetu zarobljenom racionalizmom i oportunizmom, nad kojim je i sam kolonizator izgubio kontrolu. Ekopoetička dimenzija Sezerove „Bure“ ostavlja mnogo prostora za nova čitanja, jer je (de)kolonizacija proces koji je ostavio dubokog traga, ne samo u istoriji čoveka, već i u istoriji prirode, a u velikoj meri je uticao i na današnju postkolonijalnu stvarnost našeg sveta.

Ova drama je snažan izraz (nad)ličnog otpora kolonijalnom poretku sveta, otpora koji u sebi nosi identitetske dileme, nepomirene vizije novog dekolonizovanog sveta i snažnu poetsku kritiku racionalističke i antropocentrične evropske civilizacije. Kalibanov bunt i Arijelova pesma su neizbrisivi tragovi tog otpora.

Aleksa Nikolić

[1] Césaire, Aimé, „Poezija“, preveo Božo Kukolja, Mladost, Zagreb, 1967.

[2] Sezer, Eme, „Krstaški ratovi tišine“, preveo Radomir Subotić, Rad, Beograd, 1969.

[3] Césaire, Aimé, „Bilježnica povratka u zavičaj“, Fotopoetika, Šibenik, 2020.

[4] Sezer, Eme, „Rasprava o kolonijalizmu“, FMK knjige, Beograd, 2015.